ព្រះរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ ~ ពន្លកនិស្សិតអក្សរសាស្រ្តខ្មែរ

ដោយសាស្ត្រាចារ្យបណ្ឌិត រស់ ចន្ត្រាបុត្រ

ឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរទាំងអស់បានមូលមតិ និងផ្ដល់ព័ត៌មានដូចគ្នាថា ព្រះរាជធានីទី២របស់ព្រះស្ដេចកនគឺ ស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរដែលស្ថិតនៅក្នុងខេត្តត្បូងឃ្មុំ បច្ចុប្បន្នខេត្តកំពង់ចាម ។ ប៉ុន្តែកន្លែងទីតាំងពិតប្រាកដរាជធានីពុំមានអ្នកស្រាវជ្រាវ ឬអ្នកប្រវត្តិវិទូណាម្នាក់អាចបញ្ជាក់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ទេ ។

ក្នុង ការស្រាវជ្រាវផ្សេងៗ អ្នកប្រវត្តិវិទូតែងតែសំអាងទៅលើឯកសារ តែពុំសូវដែលបានទៅផ្ទៀងផ្ទាត់លើទឹកដីឡើយ ។ ឯបញ្ហាព្រះរាជធានីព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកនក៏ស្ថិតនៅក្នុងករណី នេះផងដែរគឺម្នាក់ៗសំអាងទៅលើការអះអាងកត់ត្រារបស់អ្នក ស្រាវជ្រាវបារាំង អាឌេម៉ារ ឡឺក្លែរ ដែលបានសរសេរជាអាទិ៍ ៖

«ក្រុង ស្រឡប់ព្រៃនគរបុរៈរាជធានីស្ថិតនៅទិសខាងកើត និងមានចម្ងាយប្រមាណជា២២គីឡូម៉ែត្រពីលំនៅស្ថានចៅហ្វាយខេត្ត ព្រៃវែង នៅលើខ្ពង់រាបខ្ពស់មួយ ។»

វិធីសាស្ត្រស្រាវជ្រាវ

ដំណាក់កាលទី១: យើង សំអាង និងមានជំនឿទៅលើការកត់ត្រារបស់លោក អាឌេម៉ារ ឡឺក្លែរ ដោយបានទៅសិក្សាធ្វើការស៊ើបអង្កេតនៅលើទឹកដីខេត្តព្រៃវែងអស់រយៈ ពេលយូរជាច្រើនដង យើងនៅតែរកមិនឃើញតាមឯកសារខាងលើ ។

ដំណាក់កាលទី២: យើងប្រមូលយកឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ ជាពិសេស ពង្សាវតារគណៈកម្មការសម្ដេចវាំង ជួន ពង្សាវតារវត្តទឹកវិល ស្រុកស្អាង ខេត្តកណ្ដាល ឯកសារមហាបុរសខ្មែរដែលរៀបរៀងដោយលោក អេង សុត និង ឯកសារបរទេសមួយចំនួន ជាពិសេស ស្នាដៃនិពន្ធរបស់លោក ឡឺក្លែរ ដើម្បីយកមកសិក្សាពិនិត្យប្រៀបធៀបមួយម្ដងៗ រកអ្វីដែលមានលក្ខណៈប្រាកដនិយមអាចបង្ហាញប្រាប់អំពីទីតាំង ភូមិសាស្ត្រពិតប្រាកដនៃព្រះរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគររបស់ ព្រះបាទស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទី៣៩ ។

ដំណាក់កាលទី៣: យើង ស្រង់យកឈ្មោះមនុស្ស និងភូមិសាស្ត្រដែលមានទាំងប៉ុន្មានក្នុងឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រមក ជ្រើសរើស ហើយយកទៅផ្ទៀងផ្ទាត់ប្រៀបផ្ទឹមជាមួយឈ្មោះ ខេត្ត ស្រុក ឃុំ ភូមិ និងទីតាំងផ្សេងៗដែលមាននៅលើផែនទីខេត្តកំពង់ចាម ជាពិសេសស្រុកត្បូងឃ្មុំតែម្ដង ។

ខណៈនេះហើយដែលធ្វើឲ្យមានការចាប់អារម្មណ៍ទៅលើចំណុចភូមសាស្ត្រភូមិស្រឡប់ ភូមិដូនតី ភូមិព្រៃនគរក្នុង ភូមិព្រៃនគរក្រៅ និងឈ្មោះទីតាំងផ្សេងៗទៀតនៅជិតគ្នានោះដែលមានលក្ខណៈសមស្របឆ្លើយ ឆ្លងស៊ីគ្នា ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ រូបភាពកំពែងដីរាង៤ជ្រុងលើផែនទីដែលលើកឡើងចំកណ្ដាលភូមិទាំងបី ខាងលើជំរុញឲ្យយើងយល់ដឹង និងដាក់ជាទស្សនទានថា កន្លែងនេះពិតជារាជធានីព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន ។

ដំណាក់កាលទី៤: យើងបានចុះទៅដល់ទឹកដីខេត្តត្បូងឃ្មុំ ឬស្រុកត្បូងឃ្មុំដើម្បីធ្វើការស្រាវជ្រាវ ធ្វើការសាកសួរសម្ភាសន៍ដោយផ្ទាល់ជាមួយអ្នកស្រុក អ្នកភូមិ ព្រះសង្ឃ ស្វែងរកវត្ថុតឹកតាង និងភ័ស្តុតាងទាំងឡាយណាដែលអាចយកមកធ្វើជាគោលសម្រាប់សម្គាល់ ទ្រង់ទ្រាយព្រះរាជធានី ។

បន្ទាយ ព្រៃនគរដែលមានកំពែងដីក្រាស់ខ្ពស់រាង៤ជ្រុងដែលយើងបានឃើញនៅ មុខទ្វារមានភិនភាគដូចបេះបិទនឹងការពិពណ៌នាក្នុងឯកសារ ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ ។

នេះ គឺពិតជាព្រះរាជធានីព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន (ស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ) ដែលយើងបានរកឃើញនៅចុងឆ្នាំ២០០០ ។ ឯស្ថានភាពទីតាំងភូមិសាស្ត្រ គឺខុសស្រឡះពីការសរសេររបស់លោក អាឌេម៉ារ ឡឺក្លែរ ដែលបញ្ជាក់បានថា លោកក៏មិនដែលស្គាល់ព្រះរាជធានីទីពីររបស់ព្រះស្ដេចកននៅទីណាដែរ គឺលោកបានត្រឹមតែកត់ត្រាចងក្រងតាមការផ្ដល់ព័ត៌មានពីអ្នកផ្សេង តែប៉ុណ្ណោះ ។

រូបភាពស្រុកត្បូងឃ្មុំ ខេត្តកំពង់ចាម តាមរយៈផ្កាយរណប

រូបភាពរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ តាមរយៈផ្កាយរណប

ទិដ្ឋភាពបច្ចុប្បន្ន

ដើម្បីធ្វើដំណើរពីភ្នំពេញទៅរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ គេត្រូវបើកបរយកផ្លូវជាតិលេខ៧ឆ្ពោះទៅទីក្រុងខេត្តកំពង់ចាម ឆ្លងទន្លេធំទៅដល់ទីប្រជុំជនសួង រួចហើយបន្តទៅភូមិត្រពាំងខ្នា ។ មកដល់ភូមិត្រពាំងខ្នា យើងបត់ទៅស្នាំ ធ្វើដំណើរតាមផ្លូវលំមួយសម្ដៅទៅទិសខាងត្បូង ។ ១០គីឡូម៉ែត្រ ក្រោយមក យើងទៅដល់ទីតាំងមួយដែលមានកំពែងដីខ្ពស់វែង ដេកស្តូកស្ដឹងសណ្ដូកជើងពីកើតទៅលិច បាំងបិទផ្ជិតភ្ជាប់ជើងមេឃ ប្រមាណ៣០គីឡូម៉ែត្រ និងកម្ពស់ប្រហែលជាជាង៤ម៉ែត្រ ។ នៅជិតជុំវិញរាជធានីមានគូទឹកដែលមានទទឹងប្រហែលជា១០០ម៉ែត្រ ។ គូទឹកមួយចំនួនដែលស្ថិតនៅទិសខាងកើត ខាងត្បូង និងខាងលិច ត្រូវគោករាក់ដោយអន្លើ នេះគឺដោយសារដីកំពែងបានបាក់ហូរចាក់ច្រោះអស់រយៈពេលជាង៤០០ឆ្នាំមកហើយ ។

ផែនទីរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ

រាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរមានទ្វារចេញចូល១២ ដោយជ្រុងនីមួយៗនៃរាជធានីមានទ្វារ៣ ដូចដែលមានកំណត់ក្នុងឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រមែន ។ យើងសូមរំឭកថាទ្វារទាំង១២មានឈ្មោះ ៖

ទ្វារទិសខាងកើត (រាប់ពីជើងទៅត្បូង): ទ្វារចក្រឯក ទ្វារនាងជីលែង និងទ្វារអន្ទាក់ ។
ទ្វារទិសខាងត្បូង (រាប់ពីកើតទៅលិច): ទ្វាររៀម ទ្វារចចកខាំ និងទ្វារទំនប់តាដី ។
ទ្វារខាងលិច (រាប់ពីត្បូងទៅជើង): ទា្វរចែនកែ ទ្វារពោធិ៍ធំ និងទ្វារភ្លុក ។
ទ្វារខាងជើង (រាប់ពីលិចទៅកើត): ទ្វារមាស ទ្វារប្រាជ្ញ និងទ្វារត្នោតកល្ប ។

ក្នុងចំណោមច្រកទ្វារទាំង១២មានតែ៤ ទេដែលប្រជាពលរដ្ឋប្រើប្រាស់ មានផ្លូវចេញចូលទាក់ទងគ្នា គឺមានទ្វារ២ផ្នែកកំពែងខាងជើង (ខាងលិច និងកណ្ដាល) មួយផ្នែកខាងកើតទ្វារចំកណ្ដាល និងមួយទៀតផ្នែកទ្វារកណ្ដាលដែលតភ្ជាប់ទៅឃុំដូនតី ចំណែកឯទ្វារប៉ែកខាងត្បូង គេពុំបានប្រើប្រាស់ ឬមានផ្លូវតភ្ជាប់ឡើយ ។

ផែនទីគំនូសព្រាងរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ

កន្លែងដែលយើងទៅដល់ ដោយចូលតាមភូមិត្រពាំងខ្នា ស្ថិតនៅចំទ្វារទិសខាងជើងនៃរាជធានី ។ ទ្វារនេះឈ្មោះ ទ្វារមាស ។ កាលណាយើងចូលទៅក្នុងបន្ទាយតាមផ្លូវទ្វារមាស យើងឃើញស្រះ ឬត្រពាំងមួយនៅឆ្វេងដៃ ។ ស្រះនេះមានទទឹងប្រហែលជា៥០ម៉ែត្រ និងបណ្ដោយប្រហែលជា១០០ម៉ែត្រ ។ ស្រះនោះឈ្មោះ បឹងប្រាក់ ។

គេ មានជំនឿថា ដើមឡើយស្រះនេះជាកន្លែងស័ក្តិសិទ្ធិដែលគេតែងតែមកសុំខ្ចីចាន ឆ្នាំង និងរបស់របរផ្សេងទៀតសម្រាប់យកទៅរៀបចំពិធីបុណ្យ ។ ជារៀងរាល់លើក អ្នកសច្ចំ អ្នកត្រង់បារមី ឬអ្នកល្ងិតនៅទីនោះតែងតែឲ្យខ្ចីជានិច្ចកាល ។ គេដំណាលទៀតថា ជារៀងរាល់ថ្ងៃសីលនៅទីនោះ គេមានឮសូរសម្លេងភ្លេងពិណពាទ្យប្រគំរងំជាប្រចាំ ។ ស្រះនេះអាចជាស្រះដែលព្រះស្ដេចកនបានធ្លាប់ត្រាស់បង្គាប់ឲ្យ មន្ត្រីចតុស្ដម្ភនាំគ្នាជីកសម្រាប់ជាប្រយោជន៍ដល់ប្រជានុរាស្ត្រ ។ ក្រៅអំពីនេះ នៅហូរហែជាប់នោះដែរ គេកត់សម្គាល់ឃើញមាន ត្រពាំងដូនទាវ ត្រពាំងភ្ញារ ត្រពាំងកូនដំរី ត្រពាំងស្នង ត្រពាំងតាងឹន ។

ច្រកទ្វារមាស ផ្នែកខាងជើងជ្រុងខាងលិច

គូទឹកព័ទ្ធជុំវិញរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ

កំពែងដីសម្រាប់ការពាររាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ ផ្នែកខាងជើង

ស្រះបឹងប្រាក់

យើងបន្តដំណើរពីបឹងប្រាក់ទៅមុខបានប្រមាណជា៣០ម៉ែត្រ ទៀត យើងទៅដល់ផ្លូវមួយទាល់ ។ បន្ទាប់មកយើងបត់ឆ្វេងតម្រង់ទៅទិសខាងកើត លុះឆ្ងាយបន្តិចនៅខាងត្បូងផ្លូវ ឬនៅស្ដាំដៃ យើងនឹងឃើញវត្តព្រៃនគរក្នុង ឬវត្តប្រាសាទ ឬវត្តខ្មៅ ដែលមានសរសេរកំណត់ទុកក្នុងឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ ។

វត្ត នេះសាងសង់នៅចំកណ្ដាលព្រះរាជធានីព្រះស្ដេចកន ។ ក្នុងឆ្នាំ២០០០ វត្តព្រៃនគរក្នុងមានព្រះសង្ឃ៧អង្គគង់ចាំព្រះវស្សា ។ ព្រះគ្រូចៅអធិការធ្លាប់បានទទួលស្គាល់ដឹងឮថា មានព្រះអង្គខ្មៅមែន តែត្រូវក្រុមចោរលួចបាត់ជាយូរមកហើយ ។

វត្ត ប្រាសាទ ឬវត្តព្រៃនគរក្នុងមានបរិវេណធំស្អាតស្រឡះល្អ មានព្រះវិហារថ្មីមួយដែលសាងសង់នៅលើខឿនព្រះវិហារចាស់ ។ នៅក្រោយព្រះវិហារមានប្រាសាទបុរាណពីរសង់ដោយឥដ្ឋ បែរមុខទៅខាងកើត មានខ្លោងទ្វារ ផ្ដែរធ្វើអំពីថ្មភក់ និងសសរពេជ្រសម្រាប់លម្អរចនា ។ ទន្ទឹមគ្នានេះដែរ នៅផ្នែកខាងជើង គេកត់សម្គាល់ឃើញមានប្រាសាទបុរាណមួយទៀតធ្វើអំពីឥដ្ឋដែលបន្សល់ ទុកតែខឿនគ្រឹះក្រោមតែប៉ុណ្ណោះ ។ ជញ្ជាំងដំបូលត្រូវរលំបាក់បែកអស់ជាយូរយារមកហើយ ។

ប្រាសាទឥដ្ឋទាំងបី យើងសង្កេតឃើញមានលក្ខណៈជាប្រាសាទសាងសង់ទៅតាមបែបបទព្រហ្មញ្ញ សាសនាដែលមានរចនាបថដូចជាប្រាសាទឥដ្ឋឯទៀតនៅភូមិជើងអង្គ ស្រុកដំបែរ ខេត្តកំពង់ចាម ឬនៅប្រាសាទធំ (ឬប្រាសាទក្រហម) ក្នុងក្រុមប្រាសាទកោះកេរ្តិ៍ ខេត្តព្រះវិហារ ។ រចនាបថនេះធ្វើឲ្យយើងប៉ាន់ស្មានសន្និដ្ឋានថា ប្រាសាទឥដ្ឋទាំងបីនៅវត្តព្រៃនគរក្នុងប្រហែលសាងសង់ក្នុងសតវត្សទី ១០‑១១ ។

ក្នុងចំណោមប្រាសាទទាំងបី ប្រាសាទនៅខាងត្បូងគេបង្អស់ដែលមើលទៅមានលក្ខណៈដូចប្រាសាទស្រី ត្រូវគេនិយមហៅថា ប្រាសាទស្រីគ្រប់លក្ខណ៍ ។ នៅលើជញ្ជាំងផ្នែកខាងជើង គេឃើញមានផ្ទាំងថ្មមួយវែង មានទ្រង់ទ្រាយឆ្លាក់ជាចង្អូរទឹកចេញមកក្រៅ ។ រូបភាពនេះធ្វើឲ្យយើងសន្និដ្ឋានថា ប្រាសាទស្រីគ្រប់លក្ខណ៍ជាកន្លែងសម្រាប់ធ្វើសក្ការបូជាសុំទឹកមន្តមក ស្រោចស្រពសុំជោគជ័យសេរីមង្គល ។ ដូចនេះនៅក្នុងប្រាសាទត្រូវមានសិវលិង្គដែលគេត្រូវស្រោចទឹកលើ ហើយបង្ហូរតាមទ ឬចង្អូរថ្មខាងលើ ។ ទឹកមន្តហូរធ្លាក់មកលើយោនីជាតម្រងរួចស្រេចហើយ ទើបគេដួសយកមកមុជស្រោចស្រព ឬផឹកជាក្រោយ ។ យោនីតម្រងនេះពុំឃើញនៅក្រោមចង្អូរថ្មនោះទេ តែត្រូវបានព្រះសង្ឃលើកយកទៅដាក់លម្អនៅកាំជណ្ដើរសាលាឆាន់វិញ ។

នៅ ខាងមុខព្រះវិហារមានស្រះមួយធំ យើងសន្និដ្ឋានបានថា ជាស្រះថ្មីដែលគេជីកយកដីក្នុងពេលថ្មីៗសម្រាប់យកដីមកបំពេញខឿន វិហារ ។ ឆ្ងាយអំពីនេះទៅមុខទិសខាងកើត ចម្ងាយប្រមាណជា២០០ម៉ែត្រ យើងឃើញប្រាសាទតូចៗធ្វើអំពីឥដ្ឋចំនួន៧ដែលបែក បាក់ខូចខាងអស់ជាច្រើន ។ ប្រាសាទតូចៗទាំងនេះប្រហែលជាចេតិយដែលគេសាងសង់ក្នុងសម័យរាជ្យ ព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន ។

នៅ ក្នុងបរិវេណក្នុងស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរដដែលនៅជ្រុងខាងជើងឆៀង ខាងកើត ចម្ងាយប្រមាណជា២៥០ម៉ែត្រពីវត្តប្រាសាទ ឬព្រៃនគរក្នុង គេឃើញនៅសេសសល់ស្នាមគ្រឹះប្រាសាទបីទៀតដែលសង់អំពីឥដ្ឋ ហើយដែលត្រូវពួកជនទុច្ចរិតនាំគ្នាមកគាស់បំផ្លិចបំផ្លាញ ។ នៅទីនោះ គេឃើញឥដ្ឋប្រាសាទរាយប៉ាយពាសពេញគ្រប់ទិសទី ។ ឥដ្ឋមួយផ្នែកធំត្រូវបានអ្នកភូមិប្រមូលរើសយកទៅប្រើការ ក្រាលនៅតាមផ្ទះភូមិដ្ឋានរៀងៗខ្លួន ។

មិនតែប៉ុណ្ណោះ យើងកត់សម្គាល់ឃើញមានអណ្ដូងទឹកបុរាណមួយ នៅខាងជើងវត្ត ក្នុងដីភូមិអ្នកស្រុកម្នាក់ ។ អណ្ដូងនោះមិនសូវជ្រៅប៉ុន្មានទេ មានមាត់ជាប់ស្មើនឹងដី គ្មានលើកឲ្យខ្ពស់សម្រាប់ការពារឡើយ ។ ឯផ្នែកខាងក្នុងអណ្ដូងចាស់បុរាណ លោកបានយកឥដ្ឋមករៀបតម្រៀបលើគ្នាដើម្បីទប់ដីកុំឲ្យបាក់ ។

ទិដ្ឋភាពជាទូទៅដែលយើងបានរៀបរាប់មកពីខាងលើ អ្នកស្រុក អ្នកភូមិនៅភូមិព្រៃនគរក្នុង ព្រៃនគរក្រៅ ឃុំដូនតី និងផ្សេងទៀត សុទ្ធតែបានដឹងបានស្គាល់ទាំងអស់តែពួកគាត់មិនបានដឹងអំពីប្រវត្តិ ជាពិសេសប្រវត្តិព្រឹត្តិការណ៍ដែលជាប់ទាក់ទងទៅនឹងព្រះមហាក្សត្រ ព្រះស្រីជេដ្ឋាឡើយ ។

ដូច្នេះ គេពុំអាចស្វែងរកព័ត៌មានអ្វីឲ្យបានច្បាស់លាស់អំពីប្រវត្តិភូមិ ប្រវត្តិរាជធានី ឬប្រវត្តិព្រះស្ដេចកននោះទេ ។

ព្រះវិហារវត្តប្រាសាទ រាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ

ចង្អូរទឹកមន្តវត្តប្រាសាទ រាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ

ប្រាសាទព្រះធាតុធំ នៅក្រោយព្រះវិហារវត្តប្រាសាទ (ប្រាង្គផ្នែកកណ្ដាល)

ប្រាសាទព្រះធាតុធំ នៅក្រោយព្រះវិហារវត្តប្រាសាទ (ប្រាង្គផ្នែកខាងត្បូង)

តម្រងលិង្គព្រះសិវៈ វត្តប្រាសាទ

ប្រាសាទព្រះធាតុតូច (ចេតិយផ្នែកខាងកើត)

គ្រឹះប្រាសាទជ្រុងខាងជើងឆៀងខាងកើត

ស្រះនាងជីលែង

អ្នកម្នាងស្នំឯកជីលែង

មួយចំណែកទៀត បើយើងចាកចេញពីរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរតាមទ្វារខាងកើតឈ្មោះថា ទ្វារនាងជីលែង ហើយដើរតាមផ្លូវចេញទៅក្រៅតាមទិសខាងកើតប្រមាណ៥០០ម៉ែត្រ យើងនឹងទៅដល់ភូមិមួយឈ្មោះ ភូមិនាងជីលែង ។

នៅ ជិតនោះដែរ ខាងជើងឆៀងខាងលិចភូមិ យើងឃើញស្រះទឹកមួយធំមានទឹកខួបប្រាំងខួបវស្សាដែលមានទទឹងប្រវែង ប្រហែលជា១០០ម៉ែត្រ និងបណ្ដោយប្រហែលជា១៥០ម៉ែត្រ ។ ស្រះទឹកនេះមានឈ្មោះ ស្រះនាងជីលែង ។

ត្រង់ចំណុចឈ្មោះ ជីលែង អ្នកភូមិ អ្នកស្រុក មិនបានដឹង មិនបានស្គាល់ថាជាអ្នកណាទេ គាត់បានត្រឹមតែឆ្លើយថា គាត់ហៅឈ្មោះតតាមចាស់ៗ ឪពុកម្ដាយគាត់ប៉ុណ្ណោះ ។

តែ ចំពោះយើងជាអ្នកស្រាវជ្រាវ ឈ្មោះនេះធ្វើឲ្យយើងមានការចាប់អារម្មណ៍នឹកទៅដល់អ្នកម្នាងស្នំឯក ព្រះបាទស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកនដែលមានឈ្មោះ ជាលែង ។ អ្នកម្នាងជាកូនស្រីរបស់ចៅពញាហែង និងជំទាវសួស ។

យើងសូមបញ្ជាក់ថា មានតែពង្សាវតាវត្តទឹកវិល និងលោក អាឌេម៉ារ ឡឺក្លែរ (Adhémar LECLERE) ដែលកត់ត្រាសរសេរបញ្ជាក់ថា ព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកនមានស្នំឯកឈ្មោះ ជាលែង ។ ចំណែកឯពង្សាវតារក្នុងវាំងរបស់សម្ដេចវាំង ជួនវិញ មានតែស្រីស្នំមេនំមេនាងរាប់រយនាក់ ។

ម្យ៉ាងវិញទៀត ឯកសារមហាបុរសខ្មែររបស់លោក អេង សុត ដែលបានចម្លងទាំងស្រុងពីសាស្ត្រាពង្សាវតារវត្តកំពង់ត្រឡាចក្រោម ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង បានសរសេរថា ស្នំឯកព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកនឈ្មោះ ផាឡែន ។ នេះគឺជាការភាន់ច្រឡំក្នុងការចម្លងឯកសារដែលអាចនាំមកនូវផលអាក្រក់ និងវិបាកជាច្រើនក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវ ៖

ចំណុចដែលមានការភាន់ច្រឡំក្នុងការចម្លងនោះគឺស្ថិតត្រង់អក្សរមូល «ជ» និង «ផ» «ង» និង «ន» ។ ឈ្មោះដើមអ្នកម្នាងស្នំឯកគឺ ជាឡែង ។ ដល់គេច្រឡំ «ជា» ក្លាយជា «ផា» «ង» ក្លាយជា «ន» ឡែង ក៏ក្លាយជា ឡែន ក៏ដូរជា ផាឡែន ។

ក្នុងបញ្ហាឈ្មោះ ជាលែង ផែនទី កម្ពុជាបច្ចុប្បន្នក៏មានកំណត់ចង្អុលឈ្មោះភូមិដែលស្ថិតនៅផ្នែក ខាងកើតទល់មុខរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរថាជាភូមិ ជាលែង ដែរ ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ក្នុងបញ្ហាឈ្មោះដដែល យើងមានទស្សនៈយល់ និងជឿថាឈ្មោះពិតប្រាកដអ្នកម្នាងស្នំឯកគឺ លែង ហើយត្រូវជំនាន់ដើមគេប្រើពាក្យ ជី ដើម្បីហៅគ្នាទៅវិញទៅមក ឈ្មោះអ្នកម្នាងស្នំឯកក៏ក្លាយជា ជីលែង ទៅ ។

កត្តាជាច្រើនដែលទាក់ទងទៅនឹងឈ្មោះរបស់អ្នកម្នាងស្នំឯក ជីលែង ដូចជា ច្រកទ្វារខាងកើត ទ្វារនាងជីលែង ភូមិជីលែង ស្រះជីលែង ដែល សុទ្ធតែស្ថិតនៅទិសខាងកើតអាចជំរុញឲ្យយើងយល់ថា អ្នកម្នាងប្រហែលជាមានតួនាទីសំខាន់ណាស់ក្នុងជីវិតរបស់ ព្រះមហាក្សត្រព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន ។

សម្បត្តិវប្បធម៌

នៅរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ សម្បត្តិវប្បធម៌ដែលយើងអាចកត់សម្គាល់មានជាអាទិ៍ ប្រាសាទដែលសាងសង់ឡើងដោយឥដ្ឋ ។ ប្រាសាទទាំងនោះអាចចែកចេញជាពីរក្រុមខុសគ្នា ៖ ប្រាសាទសម័យមុនអង្គរ និងប្រាសាទ ឬចេតិយក្រោយអង្គរ ។

ប្រាសាទសម័យមុនអង្គរ

ប្រាសាទ ដែលអាចចាត់បញ្ចូលទៅក្នុងជំពូកប្រាសាទឥដ្ឋសម័យមុនអង្គរមាន ប្រាសាទទាំងបីស្ថិតនៅក្រោយព្រះវិហារវត្តព្រៃនគរក្នុង និងខឿនប្រាសាទដែលសេសសល់នៅជ្រុងខាងជើងឆៀងខាងកើត ផ្នែកខងក្នុងអតីតរាជធានី ។

ប្រាសាទដែល យើងអាចលើកយកមកសិក្សាគឺមានប្រាសាទតែពីរប៉ុណ្ណោះនៅរក្សា ទ្រង់ទ្រាយចាស់មាំល្អ ។ ប្រាសាទទាំងពីរមានរចនាបថដូចប្រាសាទនៅសម្បូណ៌ព្រៃគុក ត្រូវបានសាងសង់ឡើងក្នុងសម័យកាលក្រោយទេ គឺក្នុងសម័យអង្គរ ហើយប្រហែលជាក្នុងសតវត្សទី១០‑១១ ។ មូលហេតុដែលនាំឲ្យយើងធ្វើការសន្និដ្ឋានដូចនេះគឺដោយសារ ៖

នៅ ក្នុងតបន់ស្រុកត្បូងឃ្មុំ យើងសង្កេតឃើញក្នុងការសាងសង់ប្រាសាទ គេធ្វើអំពីឥដ្ឋ គែមិនសង់ប្រាសាទតែមួយទោលទេ គឺគេសង់ម្ដងប្រាសាទបីនៅជាប់គ្នាលើដីរាប ហើយប្រាសាទដែលស្ថិតនៅកណ្ដាលជាប្រាសាទធំល្អ ហើយសំខាន់ជាងគេ ។ ប្រាសាទដែលសាងសង់មានលក្ខណៈបីជាប់គ្នាដូចនេះ យើងឃើញមាននៅវត្តព្រៃនគរក្នុងទួលព្រៃគីរ (ភូមិអណ្ដោត) ជើងអង្គ (ភូមិជើងអង្គ) និងប្រាសាទខ្លះទៀតក្នុងក្រុមប្រាសាទកោះកេរ្តិ៍ ។
សិលា ចារឹកប្រាសាទជើងអង្គ (K៩៩) ដែលចារនៅលើខ្លោងទ្វារខាងជើង និងខាងត្បូងប្រាសាទធំកណ្ដាល បានបញ្ជាក់ថា ប្រាសាទនេះត្រូវបានកសាងឡើងដោយមានការត្រាស់បង្គាប់បញ្ជាពី ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៤ (៩២៨‑៩៤១) ។ សិលាចារឹក K៩៩ មានពីរផ្ទាំង ។ សិលា ចារឹកនេះមានការខូចខាតដោយអន្លើ តែអក្សរចារនៅមានសភាពល្អច្បាស់ ។ ផ្ទាំងអក្សរលើទ្វារផ្នែកខាងត្បូងមាន៣២បន្ទាត់ សរសេរចារជាភាសាខ្មែរ និង១បន្ទាត់កន្លះទៀត ជាភាសាសំស្ក្រឹត ។ ផ្ទាំងទ្វារផ្នែកខាងជើងមាន២៧បន្ទាត់ចារជាអក្សរខ្មែរ ។ ប្រាសាទជើងអង្គកសាងក្នុងសតវត្សទី១០ ។

ប្រាសាទ នៅវត្តព្រៃនគរក្នុងពុំមានទំហំធំសម្បើម មានក្បាច់រចនាឆ្លាក់អស្ចារ្យទេគឺជាប្រាសាទតូចល្មម មានសសរពេជ្រ ផ្ដែរ ធ្វើអំពីថ្មភក់ រចនាបថប្រហាក់ប្រហែលនឹងប្រាសាទក្នុងសម័យកាលនោះ ។ ជាទូទៅប្រាសាទក្នុងរចនាបថនេះ មានរាងបួនជ្រុងស្មើ ប្រហែលជា៣ម៉ែត្រគុណនឹង៣ម៉ែត្រ និងមានកម្ពស់ប្រហែលពី៥ទៅ៦ម៉ែត្រ ។ ក្នុងរចនាបថនេះ ប្រាសាទមានទ្វារចូលតែមួយគត់នៅទិសខាងកើត ។ ចំណែកនៅតាមជញ្ជាំងទាំងបីទៀតដែលបែរទៅរកទិសផ្សេងៗ គេឃើញមានរចនាជាទ្វារបញ្ឆោត ។

ប្រាសាទ ទាំងនោះសុទ្ធតែមានប្រាង្គប្រាសាទដែលកសាងឡើងសម្រាប់ឧទ្ទិសថ្វាយ ទៅដល់ព្រះអាទិទេពក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា ជាពិសេសថ្វាយចំពោះព្រះសិវៈ ប៉ុន្តែអ្វីដែលធ្វើឲ្យយើងមានការចាប់អារម្មណ៍ចោទជាសំណួរគឺ ៖

តើ ហេតុអ្វីនៅភូមិអណ្ដោត ស្រុកត្បូងឃ្មុំ អ្នកស្រុកទាំងក្មេងទាំងចាស់ហៅប្រាសាទនៅទួលព្រៃគគីរ (ព្រៃគីរ) ថា ចេតិយព្រៃគីរទៅវិញ ?
តើប្រាសាទដែលសង់ទាំងប៉ុន្មាននោះ ជាចេតិយ ឬក៏ជាប្រាសាទសម្រាប់ប្រារព្ធធ្វើសក្ការបូជាថ្វាយចំពោះអាទិទេព ?

ពីព្រោះក្នុងបញ្ហានេះ អ្នកប្រាជ្ញបារាំង ជាពិសេស លោក ហ្សក សឺដេស បានចោទសួរដែរថា តើប្រាសាទខ្មែរជាកន្លែងធ្វើសក្ការបូជាថ្វាយព្រះអាទិទេព ឬជាកន្លែងកប់សពព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ? ម្យ៉ាងវិញទៀតអ្នកស្រាវជ្រាវបារាំង លុយណេ ឌឺ ឡាស្ហុងតីជែរ (Lunet de LAJONQUIERE) បានកត់សម្គាល់ឈ្មោះប្រាសាទទាំងបីនេះថា ព្រះធាតុធំ ។

ទស្សនៈ នេះ និងភាពជាក់ស្ដែងដែលយើងបានទៅសាកសួរប្រជាពលរដ្ឋក្នុងស្រុក ត្បូងឃ្មុំ ធ្វើឲ្យយើងហ៊ានសន្និដ្ឋានថា ប្រាសាទទាំងអស់ដែលស្ថិតនៅក្រោយព្រះវិហារវត្តព្រៃនគរក្នុង ជាចេតិយដែលគេយកអដ្ឋិធាតុព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន និងអ្នកម្នាងស្នំឯកជីលែងទៅបញ្ចុះទីនោះ ។

ពីព្រោះ ពង្សាវតារវត្តទឹកវិល ស្រុកស្អាង ខេត្តកណ្ដាល បានសរសេរកត់ត្រាយ៉ាងច្បាស់ថា ៖ សម្ដេចព្រះយសរាជា ជាកែវនាយក ព្រះអង្គយល់ឃើញហើយឲ្យយកក្បាលព្រះស្ដេចកន និងអ្នកម្នាងជាលែងធ្វើបុណ្យបូជាព្រះភ្លើង សាងព្រះចេតិយដាក់ក្នុងវត្តប្រាសាទព្រៃនគរក្នុងដោយហេតុជាប់សាច់ សាលោហិតខាងព្រះអង្គ ។

ម្យ៉ាងវិញទៀតក៏ ស័ក្តិសមដែរដែលព្រះអដ្ឋិធាតុព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន និងអ្នកម្នាងជាលែងត្រូវបានយកទីបញ្ចុះក្នុងប្រាសាទនោះលើខឿនតែ មួយជាមួយនឹងព្រះវិហារ ពីព្រោះព្រះអង្គជាអ្នកមានបុណ្យ ជាព្រះមហាក្សត្រមួយអង្គរបស់ប្រទេសខ្មែរ ទោះបីជាព្រះអង្គកើតចេញពីគ្រួសារអ្នកក្រីក្រ ជាពលរតនត្រ័យក៏ដោយ ។

ប្រហែលជាក្នុងន័យដូចនេះហើយ ទើបបានជាខ្មែរអ្នកភូមិព្រៃនគរក្នុងបានហៅប្រាសាទខាងត្បូងថា ប្រាសាទស្រីគ្រប់លក្ខណ៍ ជា រៀងរហូតមក ពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយ ដោយមិនដឹងខ្លួនថាកំពុងតែគោរពបូជាអ្នកម្នាងជីលែងដែលគេចាត់ទុក ជាស្រីគ្រប់លក្ខណ៍ ។ ឯកសារវត្តទឹកវិលបានបញ្ជាក់អំពីអព្ភូតហេតុជាច្រើនដែលជាប់ទាក់ទង នឹងអ្នកម្នាងក្នុងពេលរត់ភៀសខ្លួន ក្រោយបែកបន្ទាយស្រឡប់ដូនតីពីជ័យព្រៃនគរ ។

ចេតិយ ឬ ប្រាសាទ

ចំណោទ ដដែលខាងលើ ក៏ចោទចំពោះប្រាសាទ ឬចេតិយទាំងប្រាំពីរនៅទិសខាងកើតព្រះវិហារវត្តព្រៃនគរក្នុងដែរ ។ សំណង់ទាំងប្រាំពីរធ្វើអំពីឥដ្ឋ មានទំហំតូចល្មម តម្រៀបជាជួរ មានទ្រង់ទ្រាយពុំដូចជាប្រាសាទឡើយ ។ តែបើយើងសង្កេតឲ្យបានដិតដល់ យើងឃើញថា រចនាបថសំណង់ទាំងនោះមានលំនាំដូចជាចេតិយជាង ។

ម្យ៉ាង វិញទៀត ឥដ្ឋដែលយកមកប្រើសម្រាប់សាងសង់ ក៏មានលក្ខណៈធំជាងឥដ្ឋសម័យអង្គរដែរ ។ ឯក្បាច់ចម្លាក់តាមទ្វារ សសរ ឬផ្ដែរក៏គ្មានដែរ ។ ប៉ុន្តែនៅលើទួលនោះ យើងសង្កេតឃើញមានសេសសល់នូវបំណែកតម្រងលិង្គព្រះសិវៈធ្វើអំពី ថ្មភក់ដែលជាកត្តាធ្វើឲ្យយើងគិតស្មានថា កន្លែងនោះជាទីតាំងចាស់របស់ព្រហ្មញ្ញសាសនាដែលគេទៅសាងសង់ចេតិយ ពីលើ ។

ដូច្នេះហើយបានជាហ៊ានសន្និដ្ឋានថា សំណង់ឥដ្ឋទាំងនោះសង់ក្រោយសម័យអង្គរទៅតាមលំនាំចេតិយ និងផ្នែកព្រះពុទ្ធសាសនា ។ កាលបរិច្ឆេទនៃការសាងសង់នោះអាចនៅក្នុងសម័យកាលព្រះស្ដេចកន ឬក្រោយនោះបន្តិចបន្តួច ។

ចេតិយ ទាំងនោះប្រហែលជាចេតិយរបស់ព្រះញាតិវង្សព្រះស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកន ឬមន្ត្រីមេទ័ពធំៗរបស់ព្រះអង្គដែលលោក លុយណេ ឌឺ ឡាស្ហុងតីជែរ កត់ត្រាឈ្មោះជាព្រះធាតុតូច ។

រចនាបថ ចេតិយទាំងប្រាំពីរមានលក្ខណៈល្អម្យ៉ាងហើយ តែខុសប្លែកពីរចនាបថចេតិយផ្សេងឯទៀតដែលយើងធ្លាប់ឃើញក្នុងសម័យ កាលក្រោយអង្គរ ។

សិលាចារឹក K៩៨

លក្ខណៈ បុរាណភាពរបស់អតីតរាជធានីស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរមិនមែនមានតែ ប្រាសាទប៉ុណ្ណោះទេ នៅក្នុងរាជធានីនេះក៏មានសិលាចារឹកសម័យមុនអង្គរដែរដែលគេស្គាល់ ក្រោមលេខសារពើភណ្ឌ K៩៨ ។

នៅចុងសតវត្សទី១៩ និងដើមសតវត្សទី២០ លោក អេទីជែន អាយម៉ូនីញ៉េរ (Etienne AYMONIER) បានសរសេរចុះផ្សព្វផ្សាយថា ក្នុងព្រះវិហារថ្មីនៅបន្ទាយព្រៃនគរមានថ្មខ្មៅមួយចិតដុសខាត់ ស្អាត ដូចជា តុមានរាងសំប៉ែត៤ជ្រុងស្មើ ពុំមានប្រហោងចោះទេដែលជ្រុងនីមួយៗមានប្រវែង០,៤០ម៉ែត្រ និងកម្ពស់០,០៦ម៉ែត្រ ។ នៅលើគែមថ្មនោះមានអក្សរសម័យមុនអង្គរ៧តួបានចារនៅលើនោះយ៉ាង ច្បាស់ ។

ក្រោយមក នៅដើមសតវត្សទី២០ដដែល លោក លុយណេ ឌឺ ឡាស្ហុងគែជែរ បានសរសេរបញ្ជាក់ប្រាប់ថា លោកបានទៅរកមើលថ្មខ្មៅនោះ តែលោករកមិនឃើញ ។ បច្ចុប្បន្ន អ្វីដែលនៅសេសសល់ពីសិលាចារឹក K៩៨ ថ្មខ្មៅនោះគឺមានតែស្លាកស្នាមក្រដាសផ្ដាមរបស់លោក អាយម៉ូនីញេរ ដែលគេរក្សាទុកនៅបណ្ណាល័យជាតិនៃប្រទេសបារាំង ចុះលេខ K២២៨ ។

សិលាចារឹក នេះមានអក្សរច្បាស់ងាយស្រួលក្នុងការអាន និងយល់ តែបញ្ហាដែលចោទគឺស្ថិតនៅលើពាក្យទី៣ ដែលមានរូបរាងចម្លែក មិនអាចអាន ឬយល់បាន ។ លោក សឺដេស បានកត់ត្រាក្នុងស្នាដៃរបស់លោកដូចតទៅនេះ ៖

“gui neh.......ndāna tā´n añ”

“Ceci est le.....de Tā´n añ”

“នេះគឺជា.......របស់តាងអញ”

ដែលយើងអាចសរសេរជាភាសាខ្មែរបុរាណ ៖

“នេះគឺ......ន្ទាន តាងអញ”

លោក សឺដេស បានសរសេរបញ្ជាក់តួអក្សរទី៣មានរូបរាងចម្លែកគឺសម្ដៅទៅលើតុថ្មខ្មៅនោះដែលស្ត្រីម្នាក់ជា តាងអញ មាន ឬបានទទួល ។

ទោះបី ជាសិលាចារឹកត្រូវបាត់បង់ ហើយសល់តែអក្សរផ្ដាមដែលគេរក្សាទុកនៅប្រទេសបារាំងក៏ដោយ ក៏យើងអាចកត់សម្គាល់បានដែរថា សម័យមុនអង្គរគឺសតវត្សទី៩នៅលើទឹកដីព្រៃនគរក្នុង ឬស្រុកត្បូងឃ្មុំ មានមនុស្សរស់នៅ មានការជឿនលឿន មានការចងចាំ ចេះចារអក្សររក្សាទុករួចមកហើយ ។ នេះក៏ជាសក្ខីភាពដែលបញ្ជាក់ថា ទឹកដីនេះមានចំណាស់ចាត់ជាយូរឆ្នាំមកហើយ ហើយព្រះមហាក្សត្រ និងនាម៉ឺនមុខមន្ត្រី ទាំងជិតឆ្ងាយ សុទ្ធតែបានយកចិត្តទុកដាក់នឹងតំបន់នេះ ។ ភស្តុតាងជាក់ស្ដែងគឺសិលាចារឹកនៅប្រាសាទជើងអង្គរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៤ ។ ឯការជ្រើសរើសយកជ័យភូមិមកសាងសង់ព្រះរាជធានីនៅស្រឡប់ដូនតីពិជ័យ ព្រៃនគររបស់ព្រះមហាក្សត្រព្រះបាទស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកនមិនមែនជា ការចៃដន្យ ឬជាព្រឹត្តិការណ៍ជំរុញដោយសុបិននិមិត្តទាំងស្រុងនោះទេ គឺផ្អែកទៅលើធនធានមនុស្ស ធនធានធម្មជាតិ ទឹកដី និងចំណុចយុទ្ធសាស្ត្រ ។

គុណសម្បត្តិ រាជធានីព្រះស្ដេចកនដែលយើងលើកយកមកខាងលើមិនត្រូវបាន ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរក្រោយៗឲ្យតម្លៃឡើយ ។ ក្រោយដែលព្រះបាទស្រីជេដ្ឋាព្រះស្ដេចកនចូលទីវង្គត ទីក្រុងនេះត្រូវគេបោះបង់បំភ្លេចោល ភ្លេចរហូតដល់ទៅឈ្មោះ និងទីតាំងរហូតមកដល់ចុងសតវត្សទី២០ ដើមសតវត្សទី២១ ។

ប៉ុន្តែ តាមការពិតជាក់ស្ដែង ទឹកដីខ្មែរត្រើយខាងកើតតែងតែមានសក្ដានុពលគ្រប់បែបយ៉ាងដែលជំរុញ ព្រឹត្តិការណ៍វវត្ត និងអភិវឌ្ឍរបស់សង្គមជាតិខ្មែរតាំងតែពីអតីតកាលមកទល់ បច្ចុប្បន្ន ៕